De lokale democratie is onmachtig. Gemeenten verdienen meer ruimte om eigen beleidskeuzes te maken en te experimenteren

Nederland is een sterk gecentraliseerd en geprivatiseerd land. Het met zo veel moeite democratisch verworven publieke domein – dat waar we met z’n allen over gaan - is de laatste tientallen jaren sterk teruggedrongen.

Gemeenten hebben de verantwoordelijkheid gekregen voor de uitvoering van onder meer de Participatiewet, maar zijn daarbij door de wetgever aan handen en voeten gebonden. Het overdragen van participatie- en zorgbeleid naar de gemeenten gaat gepaard met minder geld en meer regels vanuit Den Haag.

Experimenten

Gemeenten zijn daardoor verworden tot een administratieve buitenpost van de landelijke overheid. Opmerkelijk, omdat een belangrijk argument voor de overdracht van overheidstaken naar gemeenten was dat gemeenten ‘dichter bij de burger staan’ en zodoende beter weten wat de burger nodig heeft. ‘Maatwerk’ is daarbij het toverwoord. Maar met dat leveren van maatwerk zitten gemeenten in hun maag: het ontbreekt aan eigen beleidsruimte.

Gemeenten willen graag experimenteren met bijvoorbeeld regelvrije bijstand, maar het ministerie van Sociale Zaken aarzelt. Zelfs bij een beroep op de zogenaamde Experimentenwet probeert de landelijke overheid de touwtjes in handen te houden. De experimenten zouden er overal - aldus Den Haag - precies hetzelfde uit moeten gaan zien! En wat er onderzocht mag worden is centraal bepaald. De algemene maatregel van bestuur van het ministerie die nu op tafel ligt, maakt van de verantwoordelijkheid van gemeenten voor sociaal beleid een aanfluiting.

Het ware motief van de rijksoverheid om taken en verantwoordelijkheden af te stoten was en is duidelijk. Het gaat doodgewoon om geld. Den Haag misleidt gemeenten door maatwerk te proclameren, maar dit eigenlijk niet toe te staan.

We zijn er als gemeentebestuur en burger ingetuind. Wat duidelijk wordt, is dat de lokale zeggenschap over eigen buurt en stad verder ondermijnd wordt. En dat het wethoudersgilde meer dan ooit naar Den Haag moet kijken en luisteren. Zelfs meer dan naar de eigen gemeenteraad!

Visie, hoop en richting

Dat is ernstig. Het betekent dat de plaatselijke democratische hoofdmacht – de gemeenteraad - buitenspel staat, en geen visie, hoop en richting kan geven aan de lokale gemeenschap. Gemeenteraadsleden gaan machteloos verwijzen naar landelijk beleid, zonder op te kunnen komen voor de mensen uit de eigen omgeving, voor wie ze in de raad zitten. Zo wordt de lokale politiek lamgeslagen.

Terwijl juist de lokale politiek kan en moet opstaan tegen de centraal bureaucratisch aangestuurde ontmenselijking. Bijvoorbeeld bij het vreemdelingen- en uitzetbeleid. Het centraal gezag gaat woorden gebruiken als ‘ruimen’ en ‘gevallen’ en ‘incidenten’, wanneer het om het arresteren en ‘wegvoeren’ van vluchtelingen gaat.

De lokale politiek staat erbij, maar zal opstaan tegen het afstandelijke immorele gedrag van het Rijk. Waarden worden van onderop gevormd en gehandhaafd. Hoe meer centrale macht, hoe meer verwording van de menselijke waarden. Dat heeft de geschiedenis ons wel geleerd.

Democratische moraal

Het is bizar dat we bij alle privatisering, decentralisatie en ‘vermarkting’ vergeten zijn de democratie en de democratische moraal mee te verhuizen. Semipublieke instellingen in onderwijs en zorg hebben vreemd genoeg het zeggenschapsmodel van de private sector – het bedrijfsleven - overgenomen. Terwijl zij dienen te werken in het algemeen belang en met publieke middelen gefinancierd worden.

Het ligt veel meer voor de hand dat bijvoorbeeld cliëntenraden aan het hoofd van een zorginstelling staan. Net zoals de gemeenteraad het hoofd van de gemeentelijke dienst is. Degenen die het beleid ondergaan – burgers en cliënten - zijn de controlerende macht. Dat zou nu voor de zeggenschapspartij GroenLinks een logisch voorstel zijn.

Het is de hoogste tijd dat de lokale democratie ingrijpt, gesteund door landelijke partijen als de onze. Van leidende, normerende Europese waarden lijkt sinds de vluchtelingenstroom weinig meer over. De landelijk overheid delegeert, schuift af en wantrouwt de burgers. De mondiale handel is nihilistisch geworden, maar wel leidend voor politiek en economie.

De tijd is rijp om publieke waarden en het publieke domein terug te winnen. Dat vraagt om een morele grondhouding van menselijke waarden. Zoals het een beschaafd land betaamt.

Er zit niets anders op dan dat de lokale economie en de lokale democratie - de Mienskip - zelf het voortouw gaan nemen. Het begint in Fryslân. Mienskip is het centrale thema van Leeuwarden Culturele Hoofdstad Europa 2018. We gaan van onderop op zoek naar herwaardering, nieuwe verdeling, nieuwe economie en nieuwe overheid. We gaan compassie en zeggenschap via de Mienskip in onze samenleving brengen.

Bijvoorbeeld met stevige sociale en duurzaamheidsvoorwaarden bij het gemeentelijke inkoop- en aanbestedingsbeleid. De uitgaven van de gemeente op het gebied van zorg, openbaar vervoer en wegen worden tenslotte betaald door ons allemaal.

Daarnaast moeten gemeenten kunnen experimenteren met nieuwe economie, nieuwe overheid en nieuwe sociale zekerheid. Bijvoorbeeld als het gaat om gelijkwaardige participatie, bijstand, mantelzorg of zzp’ers.

Bestuurlijke ongehoorzaamheid

En ja, dat kan een strijd worden met de landelijke ministeries. Een strijd tegen de ‘algemene maatregelen van bestuur’. Wanneer stelt de Mienskip en haar lokale bestuur haar grenzen? Wanneer gaat de landelijke politiek zich sterk maken voor de lokale democratie? Niet alleen in woorden, maar ook in daden. Dát is Nederland echt veranderen.

Zou de rijksoverheid echt miljoenenboetes opleggen aan gemeenten wanneer een aantal zich niet aan de ‘bestuurlijke maatregelen’ van Den Haag houdt en gewoon doet wat nodig is voor eigen dorp of stad? Wij willen graag de proef op de som nemen. GroenLinks hoeft niet terug te deinzen voor bestuurlijke ongehoorzaamheid. Echte verandering gaat niet zonder het tarten van regels van het centrale gezag. 

Nieuwe samenleving en politiek? Het kan vanuit de Mienskip. GroenLinks is de zeggenschapspartij. Zeggen we. Echte verandering vindt altijd plaats van onderop. GroenLinks moet daarom veel sterker staan voor lokale politiek en lokale bewegingen.

GroenLinks, word wakker. Het gaat om de Mienskip, stupid!